Không nghe theo não bộ thằn lằn (Lizard Brain)

By Andrew E. Budson M.D.

Sự tiến hóa của bộ não có thể giúp chúng ta hiểu hành vi của con người.

Bạn có bao giờ ngạc nhiên về bản thân mình, khi biết rằng bạn đã làm một cái gì đó mà không hề nghĩ về nó? Bạn có bao giờ nhận thấy rằng bạn cảm thấy buồn hay vui, nhưng không biết tại sao?

Năm 1990, bác sĩ và nhà thần kinh học Paul MacLean đã đưa ra một lời giải thích khả dĩ về hiện tượng này trong cuốn sách của ông, The Triune Brain in Evolution. Mặc dù bây giờ các nhà khoa học biết rằng một số chi tiết có thể sai, nó vẫn còn vài khái niệm hữu ích. Nó quan niệm rằng não bộ con người thực sự bao gồm ba phần:

1. Não bộ bò sát, bao gồm hạch cơ sở (striatum) và cuống não (phần não giữa cột sống và bán cầu não, gồm não giữa, cầu và hành tuỷ), bao gồm các tiến triển nguyên thủy liên quan đến khát, đói, tình dục và tính địa bàn, cũng như thói quen và trí nhớ theo trình tự (như đặt chìa khóa ở cùng một nơi mỗi ngày, mà không suy nghĩ về nó hoặc việc đi xe đạp trở thành thói quen).

2. Não bộ động vật có vú cũ (old mammal), bao gồm vùng dưới đồi, đồi hải mã, chất xám (amygdala) và vỏ não, là trung tâm của động lực, cảm xúc và trí nhớ, bao gồm cả hành vi như nuôi dạy con cái.

3. Não bộ động vật có vú mới (new mammal), bao gồm vỏ não mới (neocortex), tạo ra khả năng ngôn ngữ, trừu tượng hóa, lý luận và lập kế hoạch.

Theo thời gian, các thói quen vô thức mà chúng ta đã học được không cần suy nghĩ, chẳng hạn như chơi tennis và thậm chí lái xe, phần lớn được thực hiện bởi não bộ bò sát. Vì vậy, khi chúng ta đang lái xe, đồng thời, mải mê trò chuyện với một người bạn, có thể thấy rằng, chúng ta đã lái xe đi đâu đó mà không cần nhớ về cách chúng ta đã làm điều đó - đó là vì não bộ bò sát đang làm hầu hết việc lái xe.

Đôi khi, một cái gì đó mà chúng ta không ý thức về nó, chẳng hạn như một mùi đặc biệt, có thể kích hoạt một cảm xúc phức tạp vì những lý do mà trí nhớ ý thức của chúng ta không thể hiểu được. Điều đó có thể xảy ra bởi vì não bộ old mammal đã xử lý mùi, truy lại ký ức liên quan đến mùi và kích hoạt cảm xúc liên quan đến trải nghiệm đó. Đó là một lần trước đó, não bộ new mammal của chúng ta trở nên nhận biết về mùi và ký ức, mà chúng ta hiểu được cảm xúc của chúng ta. Ví dụ, bạn phát hiện ra rằng bạn đang ở trong một nhà hàng và đột nhiên cảm thấy một nỗi buồn tràn ngập mà bạn không thể hiểu được. Chỉ khi suy ngẫm, bạn mới nhận ra rằng người phụ nữ ở bàn kế bên đang xức cùng một loại nước hoa với người bạn thân nhất của bạn, mà đã chết năm ngoái.

Trong công việc của tôi với tư cách là một nhà nghiên cứu và nhà thần kinh học về hành vi nhận thức, khái niệm về phân ba não bộ thường giúp tôi hiểu những gì đang xảy ra với bệnh nhân của mình. Hầu hết các bệnh về não, chẳng hạn như Alzheimer, ảnh hưởng đến não bộ old mammal và new mammal, trong khi não bộ bò sát tương đối nguyên vẹn. Mô hình tổn thương não này giúp giải thích nhiều tình huống:

• "Tôi biết bà mắc bệnh Alzheimer, nhưng làm sao bà có thể nhớ cách chơi piano trong khi bà không thể nhớ tên tôi?"
  
  Trí nhớ ý thức và nhớ tên xảy ra trong não bộ old mammal và new mammal, trong khi các hoạt động theo trình tự, như chơi một nhạc cụ, xảy ra trong não bộ bò sát.

• "Bố tôi luôn là một người đàn ông lịch sự, hiền lành, nhưng kể từ khi ông mắc chứng mất trí nhớ, ông giành lấy thức ăn của người khác và có thể đánh ai đó để giành lối đi."
  
  Não bộ new mammal của chúng ta - và, đặc biệt, thùy trán của chúng ta - chi phối hành vi của chúng ta, ức chế các tiến triển ban đầu từ não bộ bò sát của chúng ta, khi chúng không phù hợp theo cách thông thường. Khi chứng mất trí nhớ Alzheimer ở ​​giai đoạn trung bình hoặc nặng, não bộ new mammal suy giảm đến mức nó không còn có thể điều chỉnh não bộ bò sát, do đó sự thôi thúc và cố gắng ban đầu được thể hiện ra theo.

• Bởi vì thùy trán của new mammal là chỉ huy chính của não bộ bò sát, khi một bệnh nhân đến văn phòng, và gia đình nói với tôi rằng, rắc rối đầu tiên xảy ra là những hành vi không phù hợp với xã hội, chẳng hạn như đòi hỏi con dâu hành vi tình dục (một ví dụ thực tế), tôi lo lắng đến một bệnh do bị ảnh hưởng đến thùy trán, chẳng hạn như chứng mất trí nhớ vùng trán thái dương.

Biết rằng đã có 10 triệu năm tiến hóa phát triển vùng vỏ não mới của chúng ta - não bộ new mammal - tại sao nó dường như thường xuyên thất bại như vậy ở những người bình thường? Tại sao chúng ta thường nghe về các chính trị gia và người nổi tiếng hành động trên các nỗ lực ban đầu của họ và hối thúc và thực hiện các hành động phi lý?

Câu trả lời mà bất kỳ đứa trẻ nhỏ nào cũng có thể đưa ra cho bạn: Tất cả chúng ta đều có thể đưa ra sự lựa chọn, một lựa chọn liệu chúng ta có bị khuất phục trước những thôi thúc và ham muốn sơ khai của não bộ bò sát, hay thay vào đó, sử dụng vùng vỏ não mới của chúng ta để kiểm soát chúng.