Con người và xã hội

Lê Minh Chí

Có ai đó nói: con người là con thú xã hội. Xã hội giúp gia tăng tính người, giảm tính thú. Khi tách ra khỏi xã hội, con người trở thành con thú, đó là lúc con người hoàn toàn tự do.

Xã hội là không gian thúc đẩy nhân tính, và để giảm bớt thú tính người ta áp đặt luật lệ và các nguyên tắc trong xã hội. Khi bị áp đặt dưới các ràng buộc của luật lệ, con người bắt đầu tranh cãi về ai kiểm soát và ai tạo ra các luật lệ, cũng như nó ảnh hưởng thế nào đến sự tự do. Đó cũng là lúc người ta tranh cãi về tự do dân chủ. Ví dụ, con người làm chủ và tự do (*) đến mức độ nào trong một xã hội, mà người ta thường diễn tả bằng các thuật ngữ như dân chủ đại nghị, tự do có kiểm soát.

Con người sinh ra vốn dĩ sở hữu đặc điểm tâm lý khác nhau và sống trong hoàn cảnh xã hội khác nhau, đó là hai yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến sự tự do dân chủ, bởi vì họ sẽ nhận thức và đòi hỏi khác nhau về mức độ của sự tự do dân chủ. Từ đó, tự do dân chủ trở thành đề tài hóc búa tranh cãi vài vài, do khác nhau điểm nhìn và khác nhau hoàn cảnh xã hội. Sau đây là hai ví dụ đáng suy ngẫm.

Ở California, có thành phố gọi là Slab, chỉ rộng vài cây số vuông, nơi người ta có thể sống không cần tiền và không đóng thuế. Được sự trợ cấp tối thiểu của chính phủ, người dân trong thành phố này có mọi thứ, một cách tối thiểu, để tồn tại như một con người. Họ hoàn toàn tự do, và vì họ đang sống cùng với những người khác, họ chỉ cần tôn trọng sự tự do của người khác, một sự tôn trọng tối thiểu nhất của một người tự do hoàn toàn. Vậy, họ có tự do và dân chủ một cách đầy đủ nhất. Tuy nhiên, người dân thành phố này vẫn phải đối mặt với tệ nạn: rượu và ma túy.

Mới đây có 2 nhân vật nỗi tiếng ở Mỹ tự tử, một người chết ở tuổi 55, người kia ở tuổi 61. Những người nỗi tiếng tự tử chết, báo chí đưa vài dòng tin cho công chúng biết, còn những người bình thường thì sao? Theo WHO, thống kê mới nhất cho thấy, thế giới có khoảng 800.000 người tự tử chết mỗi năm, con số này không bao gồm tự tử nhưng không chết. Nghĩa là, khoảng 40 giây có một người chết vì tự tử. Mỹ là một trong số các quốc gia có tỷ lệ tự tử cao nhất thế giới. Mỹ cũng được xem như có nền tự do dân chủ phát triển cao nhất thế giới.

Có liên quan gì giữa xã hội tự do dân chủ và sự chán nản dẫn đến tệ nạn, thậm chí tự tử?

Phải chăng sự tự do thật sự chỉ nên tồn tại khi con người tách ra khỏi xã hội? Phải chăng hệ quả của tự do hoàn toàn, là sự chán nản, tệ nạn, và tự tử?

Có ai đó nói, cuộc đời là một hành trình không có điểm dừng, trừ khi ta chết. Sự phát triển của xã hội loài người cũng vậy. Vì vậy, tự do dân chủ hay một kiểu mô hình xã hội nào đó không là đích đến, mà nó phải tiếp tục mãi hành trình của nó. Cũng vậy, những tranh cãi ngày hôm nay về tự do dân chủ là năng lượng cho sự phát triển xã hội, nhưng không phải kết thúc bằng một mô hình xã hội nào đó, bởi vì mô hình nào cũng cần sửa đổi và phát triển.

(*) Tự do ở đây là tự do hành động, tự do suy nghĩ, tự do ham muốn. Nhưng cũng có một quan niệm tự do hoàn toàn ngược lại, là hãy bỏ tất cả mọi ham muốn để được tự do. Có nghĩa, tự do là hài lòng với hoàn cảnh hiện tại. Bởi vì, tự do thực sự không bao giờ là tự do ham muốn, mà là tự do vì thoát khỏi ham muốn.