Thuyết vị lợi và kinh tế thị trường

Tập Yoga sáng ở San Jose

Lê Minh Chí

Thuyết vị lợi

Triết học có thuyết vị lợi (utilitarianism) nói rằng, chúng ta có thể hành động nếu tổng lợi lớn hơn tổng hại, bất chấp hậu quả của hành động có thể không đạo đức. Thuyết này lượng hóa tất cả các kết quả có thể, bao gồm tốt xấu, của hành động rồi lấy tổng lợi trừ cho tổng hại, nếu kết quả là số dương hành động đó có thể được thực hiện và được chấp nhận. Ví dụ, một con thuyền giữa biển khơi sẽ chìm nếu không bỏ bớt một người. Có người đã nảy ra sáng kiến nói dối để cho một người trong số họ nhảy xuống biển, cứu những người còn lại. Hầu hết người nghe đều không tin câu chuyện của anh ta, chỉ có một cậu bé 16 tuổi tin và đã nhảy xuống biển, những người còn lại sống sót. Theo thuyết vị lợi, người nói dối đã hành động phù hợp và được chấp nhận.

Tuy nhiên, thuyết này bị nhiều chỉ trích vì cái hại từ sự quá nhẫn tâm, mà có thể không được xem xét đầy đủ, và trong thực tế, không thể có đủ dữ liệu và đủ thời gian để đánh giá đúng thế nào là tổng lợi và tổng hại. Xét lại ví dụ trên, những người sống sót sẽ cắn rứt lương tâm, và bị ám ảnh bởi cái chết của cậu bé 16 tuổi, hoặc họ có thể sẽ trở nên nhẫn tâm hơn, thâm chí, dửng dưng với cái chết của đồng loại trong hoàn cảnh khác, trong suốt cuộc đời còn lại của họ. Và như vậy, cái hại sẽ còn kéo dài, mà người ta không thể lường hết hậu quả của nó.

Mặc dù không nói ra, nhưng hầu hết các quyết định chính trị dùng thuyết vị lợi.

Suy nghĩ theo thuyết vị lợi

Quyết định tách rời cha mẹ với con nhỏ của người di cư bất hợp pháp, dựa trên lợi ích to lớn là sự an toàn cho nước Mỹ, bất chấp đạo đức, có thể được xem như một quyết định vị lợi. Chính quyền Trump xem di dân bất hợp pháp mang theo tội phạm vào Mỹ, nên ngăn chặn di dân bất hợp pháp bằng mọi biện pháp, miễn đúng luật, không quan tâm đạo đức. Nghĩa là nó sẽ đạt tổng lợi to lớn là sự an toàn cho dân Mỹ. Đó là một lý luận hoàn toàn vị lợi. Tuy nhiên, yếu tố đạo đức đã thắng. Sau sự phản đối của dân chúng, các tổ chức, các công ty, các nhà làm luật, và cả các Đệ nhất phu nhân, cuối cùng Tổng Thống Trump đã hủy bỏ sắc lệnh này. Ở đây, sự phản đối được lắng nghe, bởi vì con người không thể không động lòng trước tiếng kêu thảm thiết của những đứa trẻ, khi chúng bị bứt khỏi cha mẹ chúng.

Trở lại năm 1972, sau khi Trung Quốc chấp nhận thay đổi, mà Việt Nam gọi là xét lại, tách khỏi liên minh Xô-Trung. Mỹ xem như đã ngăn chận được mối đe dọa an ninh to lớn, nên đã làm ngơ trước sự đánh chiếm Hoàng Sa của Trung Quốc và tiếp theo là "đồng minh tháo chạy" khỏi miền Nam Việt Nam, cũng là một quyết định có tính vị lợi. Cái lợi của Mỹ bao gồm: Loại trừ được sự đe dọa từ khối XHCN thù địch và tăng lợi ích thị trường với hơn 1 tỷ dân. Thời điểm đó, đây là cái lợi kép của Mỹ. Rõ ràng, lợi ích của Mỹ ở miền Nam Việt Nam quá nhỏ so với lợi ích của Mỹ ở Trung Quốc. Cũng phải nói, dân chúng Mỹ đã quá mệt mỏi với chiến tranh, nên không có sự phản đối, hoặc sự phản đối quá nhỏ, không được lắng nghe. Lúc đó, miền Nam Việt Nam sập đổ, chắc chắn có nhiều tiếng gọi cha, gọi mẹ thảm thiết, nhưng đã quá trễ. Ở đây, đạo đức đối với thiểu số đã bị bỏ qua.

Chế độ độc đảng lãnh đạo ở Việt Nam có thể dựa trên suy nghĩ đơn giản là độc đảng thì ổn định chính trị, hoặc dễ tạo sự ổn định hơn khi đa đảng. Ví dụ, họ kiểm soát được sự căng thẳng xã hội, rồi tự điều chỉnh để làm giảm nhẹ nó. Họ mở cửa để phát triển kinh tế theo nguyên tắc kiểm soát được đến đâu, mở cửa đến đó. Luật An ninh Mạng vừa được thông qua là minh chứng cho sự kiểm soát những cánh cửa kinh tế đã mở.

Một cách nhìn khác. Nếu họ xuống thang, thì ai sẽ lãnh đạo đất nước, và nếu có lực lượng khác lãnh đạo, thì lực lượng đó có trở nên quá khích đối với họ không? Nên chắc chắn họ không xuống thang để dân chủ đa đảng. Một lý do nữa, là khi người dân nỗi dậy đủ để tạo sự đối lập, cùng với sự can thiệp của nước ngoài, ví dụ can thiệp của Mỹ, lúc đó có thể có nội chiến.

Nhưng có khả năng đó không? Chắc chắn không! Như trên đã nói, họ biết điều chỉnh các mối căng thẳng xã hội, có thể bằng bạo lực, mị dân, mua chuộc, gây chia rẽ,... sao cho người dân không đủ sức mạnh để tạo đối lập. Họ có các mối liên hệ ngoại giao với tất cả các quốc gia, kể cả Mỹ, nên Mỹ không thể kích động bạo lực gây chia rẽ hay lật đổ chính quyền, trừ trường hợp sự bất mãn xã hội lan rộng mà họ không thể kiểm soát được. Nhưng như nói ở trên, họ sẽ dập tắt các cuộc phản kháng này từ trứng nước.

Nội chiến thì không ai có thể kiểm soát được hậu quả của nó, nên cái hại do nó gây ra không thể kể hết và dài lâu. Vì vậy, theo thuyết vị lợi, không nên có lực lượng nào nên gây ra nội chiến.

Khu check in quốc tế sân bay Tân Sơn Nhất

Hệ quả của kinh tế thị trường

Người Mỹ nhìn chế độ độc tài và dân chủ ở khía cạnh kinh tế. Họ quan niệm rằng: Kinh tế phát triển đến khi tầng lớp trung lưu đủ lớn, tự họ sẽ đòi hỏi và thúc đẩy tự do dân chủ. Cũng như nền kinh tế thị trường, ban đầu phục vụ nhu cầu của người mua, bắt nguồn từ động cơ để kiếm lợi, sau đó tiến tới phục vụ lợi ích xã hội. Quan niệm này được gia cố khá vững chắc trong giới tinh hoa, bằng cách đưa vào giảng dạy trong các trường đại học Mỹ. Như vậy, người Mỹ xem tự do dân chủ và các mối quan hệ khác của xã hội, như hệ quả của nền kinh tế thị trường.

Nhìn về Việt Nam trong quan hệ Mỹ - Trung

Hiện tại, Mỹ và EU vẫn không xem Trung Quốc và Việt Nam có nền kinh tế thị trường. Cũng hàm ý rằng, tầng lớp trung lưu chưa đủ đông và mạnh để đòi hỏi dân chủ và các lợi ích xã hội khác. Vì vậy, rải rác chúng ta thấy, những người của tầng lớp này cảm thấy bất an và tìm cách di cư sang các quốc gia khác như Mỹ, Úc hay EU. Do đó, khi đủ thuận lợi, chính họ sẽ đòi hỏi dân chủ và an sinh xã hội để bảo đảm lợi ích dài lâu trong chính quốc gia của họ.

Các chính quyền Mỹ ủng hộ dân chủ ở các quốc gia này, nhưng vẫn ưu tiên thúc đẩy kinh tế thị trường lên các quốc gia này mạnh mẽ hơn. Đặc biệt, chính quyền Trump gần như không đề cập gì về tự do dân chủ, nhưng khởi xướng cuộc chiến thương mại với Trung Quốc và các quốc gia khác, có thể xem như đang áp dụng triệt để quan điểm: Kinh tế thị trường sẽ giúp phát triển dân chủ.

Theo quan điểm này, nền dân chủ Việt Nam thật sự chỉ dựa vào sự lớn mạnh của tầng lớp trung lưu, mà một phần lớn trong đó sẽ xuất thân từ những người "cộng sản". Tầng lớp trung lưu sẽ đòi hỏi nền kinh tế thị trường, để cạnh tranh sòng phẳng, và đòi hỏi phúc lợi và an sinh xã hội, để bảo đảm sự phát triển bền vững, từ đó đòi hỏi tự do, công bằng và dân chủ, cũng như những giá trị xã hội tốt đẹp khác.

Lợi ích của Mỹ dựa trên an ninh quốc gia và kinh tế thị trường, mà Mỹ nghĩ đã hưởng lợi kép từ 1972 khi Trung Quốc "xét lại". Nhưng ngày nay, một trong bốn thách thức đối với an ninh quốc gia Mỹ chính là Trung Quốc, như lời Bộ trưởng Quốc Phòng Mỹ:

"Trung Quốc theo đuổi một chiến lược dài hơi nhằm viết lại trật tự thế giới hiện có ... quân sự hóa các thực thể trên Biển Đông, trong khi đó sử dụng các chính sách kinh tế thâu tóm các quốc gia khác bằng những khoản nợ khổng lồ."

Trước mắt, cục diện này cho thấy Việt Nam và Mỹ có cùng chung thách thức đối với an ninh quốc gia do việc quân sự hóa của Trung Quốc ở biển Đông. Chắc chắn cả Việt Nam và Mỹ sẽ cần nhau trong việc đối phó với Trung Quốc đang lên và hung hăng. Tuy nhiên, hoạt động kinh tế giữa Mỹ và Trung Quốc phụ thuộc vào nhau rất sâu sắc. Điều này không dễ dàng cho Mỹ ra một quyết định cứng rắn với Trung Quốc.

Vì vậy, đối với Mỹ, áp dụng thuyết vị lợi trong hoàn cảnh này có thể là tạo thuận lợi cho Việt Nam để giúp kiềm chế và cân bằng với Trung Quốc. Một Việt Nam mạnh và dân chủ như Nhật hay Hàn có thể là mục tiêu của Mỹ?

Kết luận

Lịch sử và các quan điểm trước đây về con đường phát triển cho Việt Nam, người ta thường nhấn mạnh vào khai dân trí để chấn hưng đất nước. Tuy nhiên, từ những phân tích này, Việt Nam nên đặt trọng tâm vào phát triển kinh tế thị trường. Kinh tế thị trường sẽ thúc đẩy phát triển dân trí, và đồng thời làm giàu cho quốc gia. Mỗi người Việt Nam nên biết cách làm giàu, cạnh tranh và giúp đở nhau làm giàu. Đòi hỏi cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nước, để tạo sân chơi công bằng. Đòi hỏi phúc lợi và an sinh xã hội, cũng như tư pháp độc lập để tạo sự phát triển xã hội bền vững. Chỉ khi người Việt Nam giàu thì nước Việt Nam mới mạnh, lúc đó mới có cơ hội đòi lại biển đảo mà tổ tiên để lại.